DİVANU LÜGATİ’T-TÜRK’TE +LA-

DİVANU LÜGATİ’T-TÜRK’TE +LA-
Doç. Dr. Şerif Ali BOZKAPLAN*
ÖZET
Divânu Lügati’t-Türk, Türkçenin ilk ürünlerinden olması dolayısıyla Türk
dilinin şekilbilgisi çalışmalarının da başlangıcını oluşturur.
Türkçenin isimden fiil yapmakta kullanılan en işlek eki olan +lA- da Divânu
Lugâti’t-Türk’te çokça geçer. +lA eki, Divân’da 434 kez çatı eki almış halde, 349 kez
de yalın olmak üzere toplam 783 kez yer almaktadır.
Anahtar kelimeler: Divânu Lugâti’t-Türk, Kaşgarlı Mahmut , +lA- eki.
ABSTRACT
Being one of the first Works of Turkish, Divanü Lügati’t Türk is regarded as the
first step of Turkish morphological studies.
The suffix +lA, the most functioanl suffix of Turkish that changes nouns into
verbs, is seen in The Divanü Lügati’t Türk many times. The suffix +lA is seen in the
Divan for 783 times, 434 times with a voice suffix and 349 times with base form.
Key Words : Divanu Lugati’t-Turk, Makhmud Kaşkari, the suffix +lA-
Türk dil ve kültürünün abide eserlerinden olan Divanu Lügati’t
–Türk (DLT), Türklükle ilgili pek çok konuda geçmişten bugüne
önemli bilgiler aktaran Türkçenin yapı taşı olan bir eserdir. Kaşgarlı
Mahmud tarafından 25 Ocak 1072 Çarşamba günü yazılmaya
başlanan DLT, 9 Ocak 1077 Pazartesi günü tamamlanmıştır.1
Kaşgarlı Mahmud, kendisi hakkında, “Ben onların en uz dillisi, en
açık anlatanı, akılca en incesi, soyca en köklüsü, en iyi kargı
kullananı olduğum halde onların şarlarını, çöllerini baştan başa
dolaştım. Türk, Türkmen, Oğuz, Çiğil, Yağma, Kırgız boylarının
dillerini, kafiyelerini belleyerek faydalandım; öyle ki, bende onlardan
her boyun dili, en iyi yolda yerleşmiştir. Ben onları en iyi surette
sıralamış, en iyi bir düzenle düzenlemişimdir.”2
DLT ve Kaşgarlı Mahmud için söylenenler az değildir: DLT,
Türkçenin ilk sözlüğüdür. Kaşgarlı Mahmud da - bu eseri dolayısıyla
- etnograftır, filologtur, dilcidir, fonetikçidir, diyalektologdur,
toponomisttir, haritacıdır. Bu denli önemli hususiyetleri üzerinde
* Dokuz Eylül Üniversitesi Buca Eğitim Fakültesi Öğretim Üyesi.
1 Ercilasun, Ahmet Bican, Makaleler Dil – Destan – Tarih – Edebiyat, Yayına hazırlayan : Ekrem
Arıkoğlu, Ankara 2007, s. 140
2 Atalay, Besim, Divanü Lügati’t-Türk Tercümesi, TDK Yay., Ankara 1985, C.I, s.4
Page 2
Divânu Lügati’t-Türk’te +la-
Turkish Studies / Türkoloji Araştırmaları
Volume 2/2 Spring 2007
110
toplamış olan bu eser, kuşkusuz dil tarihi çalışmaları açısından da
bir hazine değerindedir. Türkçenin ilk ürünlerinden olması
dolayısıyla Türk dilinin şekil çalışmalarının da başlangıcını oluşturur
DLT.
Türkçede isimden fiil yapan +lA- eki, Eski Türkçe döneminden
itibaren işlek olarak kullanılmaktadır. Köktürkçede ab+la-, il+le- ,
kagan+la-, ög+le-ş- , sü+le, gibi türevleri bulunan +lA- eki,
Uygurcada3
“Sınırsız kullanma imkanı vardır.” şeklinde
özetlenerek munı+la-, yilwi+le-, buzagu+la-, at+la-n- örnekleri
verilmiştir.
Tarihi Türk lehçelerinden Çağataycada “ismin belirttiği ile
ilgili bir hareketi ifade etmek için her türlü isme
getirilebilir.”ibaresi ile yer almaktadır.4 Eski Anadolu Türkçesinde5
“çok işlektir” diye verilmiştir. Kıpçak Türkçesi Gramerinde6
“Türkçenin çok kullanılan isimden fiil yapma eklerinden
biridir. Kıpçakçada da bol miktarda rastlanmaktadır.” denir.
Karahanlı Türkçesi Grameri7 adlı eserde +lA- eki ile ilgili detaylı bilgi
verilmiştir: “Her türlü isimden etken, hem oluş bildiren; hem de
taklidî mahiyette fiiller teşkil eden çok işlek bir ektir. Bunun
ne kadar çeşitli kullanışta fiiller yaptığını bütün ayrıntıları ile
gösterebilmek için, tespit ettiğimiz örnekleri sırasıyla
sunuyoruz.” denmek suretiyle ekin kullanılma sıklığını gösteren
yeterince örnek sıralanmıştır. Daha sonra ekin işlevleri a) simdeki
vasfı başkasına atfeden fiiller (bedük+le-, beg+le-); b) simdeki
vasfı başka bir nesneye katan fiiller (agu+la-, em+le-); c)
simdeki vasfı nesneye kazandıran fiiller ( arıg+la-, tüp+le-); ç)
smin ifade ettiği nesneyi üreten fiiller (çörek+le-, et+le-); d)
smin ifade ettiği vasıftan arınmayı bildiren fiiller (aruk+la-.
yagır+la-); e) smin ifade ettiği nesneyi vasıta olarak kullanma
bildiren fiiller (aya+la-, boyun+la-); f) smin ifade ettiği nesneye
yönelen fiiller (adak+la-, karın+la-); g) simdeki vasfın
kazanıldığını gösteren fiiller (anuk+la-, beling+le-); ğ) smin
ifade ettiği nesneyi kendisi için kullanmayı bildiren fiiller
(kuş+la-, mün+le-); h) smin ifade ettiği nesneye bağlı olarak
davranıldığını gösteren fiiller (erte+le-, ırk+la-); ı) Taklidî fiiller
(ah+la-, çagı+la-) olarak 11 maddede verilmiştir.
3 Gabain, A. Von., Eski Türkçenin Grameri, Çev. Mehmet Akalın, TDK Yay., Ankara 1988, s.49
4 Eckmann, Janos, Çağatayca El Kitabı, Çev. Günay Karaağaç, stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi
Yay., stanbul 1988, s.44
5 Timurtaş, Faruk Kadri,Eski Anadolu Türkçesi, Türk Dünyası El Kitabı, C.II, Türk Kültürünü Araştırma
Enstitüsü Yay. Ankara1992, s.133
6 Karamanlıoğlu, Ali Fehmi, Kıpçak Türkçesi Grameri, TDK Yay., Ankara 1994, s.46
7 Hacıeminoğlu, Necmettin, Karahanlı Türkçesi Grameri, TDK Yay., Ankara 1996, s.156
Page 3
Şerif Ali Bozkaplan
Turkish Studies / Türkoloji Araştırmaları
Volume 2/2 Spring 2007
111
+lA- eki, çağdaş Türk lehçe ve şivelerinde de karşımıza
çıkmaktadır. Kırgız Türkçesi Grameri, Ses ve Şekil Bilgisi8 adlı eserde
ek için, “Kırgız Türkçesinde en işlek isimden fiil yapma ekidir.”
denmektedir. Bugünkü Kıpçak Türkçesinde9 ise “Bu ek, hemen
hemen her çeşit ismin sonuna gelerek, yapma veya olma
bildiren fiiller yapar.” denmek suretiyle ekin, Kıpçak lehçelerinde
de fonksiyonelliğine dikkat çekilmiştir. Özbek Türkçesi Gramerinde10
“Bu ek, bütün Türk lehçelerinde olduğu gibi, Özbek
Türkçesinde de çok kullanılan bir ektir.” ifadesi yer almaktadır.
Türkmence11
adlı kitapta ekin, tabiat taklidi isimlere, yabancı
dillerden alınmış kelimelere, sayı isimlerine getirilerek “ismin
taşıdığı manaya dayalı iş, oluş ve hareketi ya da nesnelerin
belli bir hale girmesini ifade eden filler yapar” denmiştir. Saha
(Yakut) Türkçesi Grameri12 adlı eserde eke,“isimden fiil yapma
eklerinin en işleği olan bu ek, bütün isimlere gelerek onlardan
yapma veya olma ifade eden fiiller yapar.” şeklinde işaret edilir.
Gagavuz Türkçesi Gramerinde13 ek, “Bu ek en çok kullanılan
isimden fiil yapma eklerinden biridir. Hemen hemen bütün
isimlere gelir.” biçiminde nitelendirilmiştir.
Görüldüğü üzere isimden fiil yapmakta kullanılan +lA- eki
gayet kullanışlı bir ektir. DLT’de de pek çok örneğine rastlamaktayız.
+lA- ekinin yalın olarak kullanıldığı haller yanında çatı ekleriyle
kullanıldığı şekilleri de mevcuttur. +lA-l-, +lA-n-,+lA-ş-, +lA-t-
şekilleri DLT’de yer almaktadır.
+lA- şekline 349 kere +lA-l- şekline 11 kere, +lA-n- şekline 296
kere, +lA-ş- şekline 56 kere, +lA-t- şekline 71 kere olmak üzere
toplam 783 kere rastlamaktayız. Bu ek, en çok isimlere sonra da
sıfatlara getirilmiştir. Sınırlı sayıda olmak üzere de diğer gramerlik
yapılara getirildiği görülmektedir:
I. +lA- Ekinin Kullanıldığı Söz Grupları
I.I. simlerle: En çok kullanıldığı gruptur. Bütün türevlerinin
örnekleri mevcuttur.
I.I.1. Genel Olarak simler
bala+la-: Kuş yavrulamak, DLT, C.IV, s.64;
8 Çengel, Hülya Kasapoğlu, Kırgız Türkçesi Grameri, Akçağ Yay., Ankara 2005, s. 129
9 Öner, Mustafa, Bugünkü Kıpçak Türkçesi, TDK Yay., Ankara 1998, s. 53
10 Çoşkun, Volkan, Özbek Türkçesi Grameri, TDK Yay., Ankara 2000, s. 62
11 Kara, Mehmet, Türkmence (Giriş-Gramer-Metinler-Sözlük), Akçağ Yay., Ankara 2001, s. 29
12 Kirişçioğlu, M. Fatih, Saha (Yakut) Türkçesi Grameri, TDK Yay., Ankara 1994, s. 38
13
Özkan, Nevzat, Gagavuz Türkçesi Grameri (Giriş-Ses Bilgisi-Şekil Bilgisi-Cümle-Sözlük-Metin
Örnekleri), TDK Yay., Ankara 1996, s. 109
Page 4
Divânu Lügati’t-Türk’te +la-
Turkish Studies / Türkoloji Araştırmaları
Volume 2/2 Spring 2007
112
im+le-: şaret etmek, göstermek, DLT, C:IV, s.232;
tüpü+le-: Tepelenmek, tepesine vurmak, DLT, C.IV, s.673;
aş+la-l-: kap kenetlenmek DLT, C.IV, s.43;
aw+la-l-: avlanmak, DLT, C.IV, s.51;
em+le-l-: laçlanmak, DLT, C.IV, s.180;
kamış+la-n-: Kamışlık olmak, DLT, C.IV, s.259
kök+le-n-: Sıkı bağlanmak, asaletli veya zengin olmak, DLT, C.IV,
s.357
saw+la-n-: Atalar sözü söylemek, DLT, C.IV, s.499
er+le-ş-: Erkeklikte yarış etmek, DLT, C.IV, s.191
karma+la-ş-: Yağmalamakta yarış ve yardım etmek, DLT, C.IV,
s.272
söz+le-ş-: Söyleşmek, konuşmak, DLT, C.IV, s.536
et+le-t-: Kestirip et haline getirtmek, DLT, C.IV, s.203
ig+le-t-: Hastalandırmak, DLT, C.IV, s.228
taş+la-t-: Taşlatmak, taşraya yollamak, DLT, C.IV, s.583
I.I.2. Kavim simleriyle
14 farklı kavim, soy ve soy adı ile 21 kere kullanılmıştır:
çigil+le-(n)-: Çiğillerden saymak, Çiğillere nispet etmek, DLT, C.IV,
s.51
karluk+la-(n)-: Karluk boyundan saymak, Karluk boyuna nispet
etmek, DLT, C.IV, s.272,
kençek+le-n-: Kençek kılığına girmek, kençekleşmek, DLT, .IV, s.300
kıfçak+la-(n)-: Kıpçak boyundan saymak, Kıpçak boyuna nispet
etmek, DLT, C.IV, s.312
kıwçak+la-n-: Kıpçak kılığına girmek, DLT, C.IV, s.324
kumuk+la-: Kumuk boyuna nispet etmek, DLT, C.IV, s.377
oguz+la-(n)-: Oğuz saymak, Oğuzlara nispet etmek; DLT, C.IV, s.428
sart+la-: Sart-tecimen, tacir- saymak, DLT, C.IV, s.495
tat+la-(n)-: Fars veya Farslı yapmak, DLT, C.IV, s.585-86
tawgaç+la-(n)-: Maçinli saymak, Maçin halkı kılığına girmwk, DLT,
C.IV, s.587
tejik+le-: Farslı saymak, Farslılığa nispet etmek, DLT, C.IV, s.595
tübüt+le-(n)-: Tibet kılığına girmek, Tibete nispet etmek, DLT, C.IV,
s.667
türk+le-: Türklerden sayma, Araplara göre Acem yani Araptan başka
saymak, DLT, C.IV, s.674
yagma+la-n-: Yağma kılığına girmek, onların huyu ile huylanmak,
DLT, C.IV, s.728
I.I.3. Organ simleriyle
Page 5
Şerif Ali Bozkaplan
Turkish Studies / Türkoloji Araştırmaları
Volume 2/2 Spring 2007
113
74 türevi olan bu grupta 63 farklı organ adı kullanılmıştır.
Fiil haline getirilmiş organ isimleri şunlardır: adhak, adhut, ağız, art,
aşuk, aya, azıg, bagır, boyun, bögür, burun, but, büksük, çer,
çübür, emik, kanat, karak, karı, karın, karış, kasıg, kaş, kesme,
kısıg, kirpük, koltuk, koyka, köçük, könül, köt, köz, kuçak, kulaç,
kulak, künçük, mengiz, müngüz, ongık, öngik, öpke, örgüç, özek,
pürçek, saç, sargı, sırt, singir, süngük, taban, tamgak, tarmak, tış,
tiş, tiz, töş, tulung, yagır, yalıg, yarın, yağrın, yadruk, yumur, yürek,
yüz.
adhak+la-(n)-: Ayağa vurmak, ayaklanmak, ayak sahibi olmak, DLT,
C.IV, s.6
agız+la-: Ağza vurmak, ağız açmak, DLT, C.IV, s.11
aşuk+la-: Aşık kemiğine vurmak, DLT, C.IV, s.44
aya+la-: El ayalarını birbirine vurmak, DLT, C.IV, s.54
but+la-: Buduna vurmak, budunu ısırmak, DLT, C.IV, s.121
emik+le-: Memesine vurmak, DLT, C.IV, s.180
karın+la-: Karna vurmak, DLT, C.IV, s.271
kipük+le-n-: Gözde kötü kıl bitmek, DLT, C.IV, s.333
kulaç+la-: Kulaçlamak, DLT, C.IV, s.375
süngük+le-n-: Kemiklenmek, büyümek, DLT, C.IV, s.550
I.I.4. Hayvan simleriyle
19 hayvan adı fiil haline getirilmiştir.
ata+la-n-: ğdiş deve sahibi olmak, DLT, C.IV, s.48
at+la-n-: Ata binmek, atlanmak,; bir şeyin üzerine çıkmak;
atlaşmak, at haline gelmek, DLT, C.IV, s.49
bogra+la-n-: Pohurlanmak, pohurlaşmak, DLT, C.IV, s.100
buzagu+la-: Buzağılamak, buzağı doğurmak, DLT, C.IV, s.122
çepiş+le-n-: Çepiç olmak, çepiç haline gelmek, DLT, C.IV, s.141
enük+le-(n)-: Eniklemek, yavrulamak, DLT, C.IV, s.183
eşgek+le+le-n-: Eşek sahibi olmak, DLT, C.IV, s.197
ıt+la-: Köpekletmek, söğmek, DLT, C.IV, s.222
kısrak+la-n-: Kısrak sahibi olmak, DLT, C.IV, s.322
kirpi+le-n-: Sertleşerek kirpi gibi büzülmek, yüzü asılmak, DLT,
C.IV, s.333
kögürçkün+le-ş-: Güvercini öndül köyarak yarışa girmek, DLT, C.IV,
s.358
kulun+la-: Kısrak yavru dığurmak, DLT, C.IV, s.376
kuş+la-(t)-: Kuş avlamak, kuş tutturmak, DLT, C.IV, s.387-88
ögür+le-n-: At sürüsü ayıra sahip olmak; başka hayvanlar sürü ve
bölük haline gelmek, DLT, C.IV, s.453
öküz+le-n-: Öküz sahibi olmak, DLT, C.IV, s.456
saglık+la-n-: Sağmal hayvan sahibi olmak, DLT, C.IV, s.482
Page 6
Divânu Lügati’t-Türk’te +la-
Turkish Studies / Türkoloji Araştırmaları
Volume 2/2 Spring 2007
114
sıgır+la-: Sığırdan saymak, sığıra nispet etmek, DLT, C.IV, s.512
tawışgan+la-ş-: Öndül olarak tavşan koyup yarış bahis etmek, DLT,
C.IV, s.588
tilkü+le-n-: Tilkilik etmek, yaltaklanmak, DLT, C.IV, s.624
I.I.5. Meyve simleriyle
9 meyve adı ile fiil türetilmiştir.
armut+la-n-: Armutlanmak, DLT, C.IV, s.36
arpa+la-: Arpa vermek, DLT, C.IV, s.36
erük+le-n-: Eriklenmek, erik meyvesi vermek, DLT, C.IV, s.193
kagun+la-n-: Kavun sahibi olmak, DLT, C.IV, s.250
kat+la-n-: Meyvelenmek, dikenli ağaçlar meyvelenmek, DLT, C.IV,
s.280
kosık+la-: Fındıklanmak, DLT, C.IV, s.348
üjüm+le-n-: Dutlanmak, dut vermek, DLT, C.IV, s.711
üzüm+le-n-: Üzümlenmek, DLT, C.IV, s.721
yemiş+le-n-: Yemişlenmek, yemiş meyve vermek, DLT, C.IV, s.772
I.I.6. nsan Türleriyle
ana+la-: Ana edinmek, ana demek, DLT, C.IV, s.24,
beg+le-: Bey saymak, bey diye ad vermek, DLT, C.IV, s.79
beg+le-n-: Kadın evlenmek, koca sahibi olmak, koca edinmek, DLT,
C.IV, s.79
karı+la-: Yaşlı saymak; ihtiyarlığa nispet etmek, DLT, C.IV, s.270
katun+la-n-: Hanımlanmak, han karısı şekline girmek, DLT, C.IV,
s.281
kız+la-n-: Kız edinmek, kız çocuğu sahibi olmak, DLT, C.IV, s.327
koldaş+la-n-: Arkadaş olmak, arkadaş saymak, DLT, C.IV, s.341
kudhuz+la-n-: Dul karı ile evlenmek, DLT, C.IV, s.374
singil+le-n-: Kız kardeş edinmek, DLT, C.IV, s.523-24
tuşgut+la-n-: Çırak, çömez sahibi olmak, DLT, C.IV, s.660
tüngür+le-: Birini kendine dünür saymak, dünürlüğe nispet etmek,
DLT, C.IV, s.672
udhmak+la-n-: Uşak ve ırgat sahibi olmak, DLT, C.IV, s.685
I.I.7. Giyecek simleriyle
12 isimle kurulmuş fiiller söz konusudur.
başmak+la-n-: başmak( pabuç) sahibi olmak, DLT, C.IV, s.75
bert+le-n-: Hırkalanmak, hırka giymek, DLT, C.IV, s.85
bertü+le-n-: Hırkalanmak, hırka giymek, DLT, C.IV, s.85
bilezük+le-n-: Bilezik takınmak, DLT, C.IV, s.92
Page 7
Şerif Ali Bozkaplan
Turkish Studies / Türkoloji Araştırmaları
Volume 2/2 Spring 2007
115
çaruk+la(n)-: Çarıklamak, Türk çarığı giymek; Çaruk boyuna nispet
etmek, DLT, C.IV, s.137
çükrek+le-n-; Yün elbise sahibi olmak, DLT, C.IV, s.163
etek+le-n-: Eteklenmek, DLT, C.IV, s.202
etük+le-n-: Ayakkabı, edik sahibi olmak, DLT, C.IV, s.205
içmek+le-n-: Kuzu kürkü giymek ve buna sahip olmak, DLT, C.IV,
s.225
içton+la-n-: ç donu giymek, DLT, C.IV, s.225
işton+la-n-: ç donu giymek, DLT, C.IV, s.240
könglek+le-n-: Gömleklenmek, gömlek giymek, DLT, C.IV, s.361
ökmek+le-n-: Küpelenmek, küpe sahibi olmak, DLT, C.IV, s.454
sakalduruk+la-n-: Sakalduruğu bağlamak, DLT, C.IV, s.483
I.I.8. Sayı smiyle
Sadece bir örneği mevcuttur.
üç+le-n-: Üç olmak, üçlenmek, DLT, C.IV, s.707
I.I.9. Ses Yansımalı simlerle
+lA- eki ile yapılmış ses yansımalı fiil sayısı 35’tir.
ah+la-: Göğüs geçirmek, ahlamak, DLT, C.IV, s.13
angı+la-: anırmak –eşek-, DLT, C.IV, s.26
çagı+la-: Bağırmak, çağırmak, DLT, C.IV, s.129
çagı+la-: Çağlamak, DLT, C.IV, s.129-30
çag+la-n-: Börtmek, yarı pişmek –et-, DLT, C.IV, s.130
çak+la-n-: Çalkanmak, DLT, C.IV, s.132
çar+la-(ş)(t)-: Cırlamak, ağlamak, bağırmak, ağlaşmak, ağlatmak,
DLT, C.IV, s.136
çıfı+la-: Çığıl çığıl ses vermek, ses, hışırtı şıra kaynarken ses
vermek, DLT, C.IV, s.144
çogı+la-: Bağırmak, çağırmak, DLT, C.IV, s.155
çoğ+la-: Fil bağırmak, DLT, C.IV, s.155
ıg+la-(ş)-: Ağlamak, DLT, C.IV, s.215
jagı+la-: Çağlamak, DLT, C.IV, s.242
or(ı)+la-ş-: Bağrışmak, çağrışmak, DLT, C.IV, s.441
sıngı+la-: Soğuktan zırıncımak; donacak halde soğumak; çınlamak,
DLT, C.IV, s.516
singi+le-: Soğuktan zırıncımak, donacak halde soğumak; çınlamak,
DLT, C.IV, s.523
şagı+la-: Çağlamak, DLT, C.IV, s.556
tıkı+la-: “Tık” diye ses vermek, DLT, C.IV, s.614
tıngı+la-: Ağır bir şey yere düşerek ses vermek, DLT, C.IV, s.617
tıng+la-(ş)-: Dinlemek, dinlemekte yarış etmek, DLT, C.IV, s.617
Page 8
Divânu Lügati’t-Türk’te +la-
Turkish Studies / Türkoloji Araştırmaları
Volume 2/2 Spring 2007
116
tiki+le-: Ses, hışırtı çıkarmak, DLT, C.IV, s.621
tingi+le-: Ağır bir şey yere düşerek ses vermek, DLT, C.IV, s.624
ting+le-: Dinlemek, DLT, C.IV, s.624
tümi+le-(n)-: Timbildemek, sekerek koşmak, DLT, C.IV, s.670
ur(ı)+la-: Bağırmak, sesini yükseltmek, ulumak, DLT, C.IV, s.696-97
yıg+la-(ş)(t)-: Ağlamak; ağlaşmak; aşlatmak, DLT, C.IV, s.781
yur+la-: Haykırmak, DLT, C.IV, s.816
I.II. Sıfatlarla
Sıfatlar, +lA- eki ile en çok kullanılmış ikinci söz grubudur.
116 adet sıfat +lA- ekinin çeşitli türevleriyle birlik oluşturmuştur.
Örnek olması bakımından bazıları aşağıda sıralanmıştır.
artuk+la-n-: Aşırı gitmek, DLT, C.IV, s.39
az+la-n-: Azımsamak, az görmek, DLT, C:IV, s.57
bek+le-n-:
Pekişmek, sağlamlaşmak; kapanmak, kapatılmak;
(Oğuzca) saklanmak, DLT, C.IV, s.80
bilge+le-n-: Akıllanmak, akıllaşmak, DLT, C.IV, s.92
çın+la-t-: Gerçeklettirmek; tasdik ettirmek, DLT, C.IV, s.150
edhiz+le-n-: Engel ve sarp saymak, DLT, C.IV, s.169
er+le-n-: Kadın evlenmek, er sahibi olmak, DLT, C.IV, s.191
isig+le-n-: Bir şeyi sıcak bulmak, DLT, C.IV, s.237
kadhır+la-n-: Huyunu çetinleşir göstermek, DLT, C.IV, s.248
kır+la-n-: Kırlaşmak, kıraçlaşmak, yerde çatlaklar ve hendekler
meydana gelmek, DLT, C.IV, s.319
kız+la-n-: Pahalı bulmak, DLT, C.IV, s.327
kiçik+le-: Küçük saymak, DLT, C.IV, s.328
köpe+le-n-: Yeniden çıkmak, yeniden bitme, DLT, C.IV, s.364
kurug+la-n-: Kuru bulmak, DLT, C.IV, s.385
sarıg+la-: Sarılamak, sarı yapmak, DLT, C.IV, s.491
sayram+la-n-: Su azalmak; sığ bir hal almak, su biraz çekilmek,
DLT, C.IV, s.502
tang+la-t-: Danlatmak, şaşırtmak, DLT, C.IV, s.571
tatıg+la-n-: Tatlanmak, DLT, C.IV, s.585
taz+la-: Birine kel demek, birini kel saymak, DLT, C.IV, s.591
teng+le-ş-: ki şey birbirine denkleşmek, DLT, C.IV, s.600
uçuz+la-n-: Ucuz bulmak, ucuz saymak, DLT, C.IV, s.683
ulug+la-: Yüceltmek, DLT, C.IV, s.692
uz+la-n-: Ustalaşmak, DLT, C.IV, s.706
yawaş+la-n-: Yavaşlanmak, dölekleşmek, yumuşak huylu olmak,
DLT, C.IV, s.761
yawgan+la-n-: Yavan bulmak, DLT, C.IV, s.761
yinçge+le-: nce saymak; inceltmek, DLT, C.IV, s.792
yuwga+la-n: Yaramazlaşmak, DLT, C.IV, s.819
Page 9
Şerif Ali Bozkaplan
Turkish Studies / Türkoloji Araştırmaları
Volume 2/2 Spring 2007
117
I.III. Zamirlerle
kinci teklik ve çokluk kişi zamirleriyle oluşturulmuş 4 adet
fiilenmiş yapı söz konusudur.
sen+le-: “sen” diye aytamak; küçük sayılmak, DLT, C.IV, s.506
sen+le-t-: “sen” ile aytamak, DLT, C.IV, s.506
siz+le-: Aytarken büyüklemek, DLT, C.IV, s.525
siz+le-t-: “siz” diye aytatmak, hitap ettirmek, DLT, C.IV, s.525
I.IV. Edatlarla
ki örnekte de edatların kullanıldığını görüyoruz.
kedh+le-: Çabalamak (Obartma edatı), DLT, C.IV, s.293
taba+la-: Kınamak, ayıplamak (Yan, taraf, cihet edatı), DLT, C.IV,
s.559
I.V. Fiillerle
Hemen hemen bütün gramer kitaplarında isimden fiil yapma
eki olarak gösterilen +lA- eki, Divanu Lügati’t-Türk’te 8 farklı fiilde
14 şekille karşımıza çıkmaktadır:
aw-la-ş-: Toplanmak, yığılmak, DLT, C.IV, s.51, aw-: Toplaşmak,
üşüşmek; etrafını çevirmek, avlamak, DLT, C.IV, s.50
çek-le-ş-: Kur’a çekişmek, DLT, C.IV, s.140
ew-le-ş-: Toplanmak, yığılmak, DLT, C.IV, s.208, ew-: Bir şeyin
etrafına koşuşmak, DLT, C.IV, s.206
ör-le-n-: Çıkmak; yükselmek, DLT, C.IV, s.464, ör-: Belirmek;
çıkmak, kopmak; yükselmek –bulut-, DLT, C.IV, s.462
öt-le-ş-: Yağma zamanında eşya delik deşik olmak, DLT, C.IV, s.468,
öt-: Bir şeye geçmek, delmek; boşalmak, -karın- sürmek,
DLT, C.IV, s.467
sar-la-: Sarmak, DLT, C.IV, s.493, sar-: Sarmak.
sar-la-n-: Sarınmak, sarılmak, DLT, C.IV, s.493
sar-la-ş-: Sarmakta yardım ve yarış etmek, DLT, C.IV, s.493
sar-la-t-: Sardırmak, DLT, C.IV, s.494
tök-le-ş-: Dökülüp akmak, DLT, C.IV, s.644, tök-: Dökmek, DLT,
C.IV, s.644
üp-le-: Yağma etmek, DLT, C.IV, s.713-14
üp-le-n-: Yağmalanmak, DLT, C.IV, s.714
üp-le-ş-: Yağma edişmek, yağmalaşmak, DLT, C.IV, s.714
üp-le-t-: Yağma ettirmek, DLT, C.IV, s.714
I.VI. Farklı Bir şteşlik şleviyle
Page 10
Divânu Lügati’t-Türk’te +la-
Turkish Studies / Türkoloji Araştırmaları
Volume 2/2 Spring 2007
118
+lA- eki -(I)ş- işteşlik çatı eki ile kullanıldığı örneklerin 8’ inde
farklı bir anlam ile karşımıza çıkmaktadır. şteşlik ekinin ifade ettiği
“beraberlik” fonksiyonu dışında “bahse girmek, bahiste ortaya bir şey
sürmek” anlamında kullanılmıştır. Örnekleri aşağıdadır:
altun+la-ş-: Altın öndül koyarak bahse girmek, DLT, C.IV, s.22
at+la-ş-: At ortaya koyarak bahse girmek, atı öndül koyarak yarış
etmek; DLT, C.IV, s.50
aw+la-ş-: Evini ortaya koyup kumar oynamak, evini öndül koymak,
DLT, C.IV, s.51-52
kız+la-ş-: Bahse bir kız –cariye- koymak, DLT, C.IV, s.327
kökürçkün+le-ş-: Güvercini öndül koyarak yarışa girmek, DLT, C.IV,
s.358
yarık+la-ş-: Zırh öndül koyarak bahse girmek, DLT, C.IV, s.749
tawışgan+la-ş-: Öndül olarak tavşan koyup yarış –bahis- etmek,
DLT, C.IV, s.588
üm+le-ş-: Şalvarını ortaya koyarak kumar oynamak, DLT, C.IV,
s.712
SONUÇ
Tarihî ve modern Türk lehçe ve diyalektlerinde Türkçenin, en
çok işlenen eki olduğu tespit edilmiş olan +lA- isimden fiil yapma eki
tabii olarak Divanu Lügati’t-Türk’te de örnekleriyle yer almaktadır.
Bu çalışmada ekin işlevleri dikkate alınmamış, hangi tür söz
gruplarına getirildiği incelenmiştir. Dolayısıyla biri dışında işlevlerine
değinilmemiştir. Bu çerçevede tespit edilenler maddeler halinde
şöyledir:
1. +lA- isimden fiil yapma eki, DLT’de edilgenlik eki -(I)- ile;
dönüşlülük eki –(I)n- ile; işteşlik eki –(I)ş- ile ve nihayet
ettirgenlik eklerinden –(I)t- ile çatı oluşturmuştur.
2. En çok kullanılmış şekil 349 örnek ile yalın hal olan +lA-‘tır.
Ardından 296 örnekle +lA-‘ın dönüşlülük eki ile kurduğu
birleşikler gelmektedir. Üçüncü sırada +lA- ekinin ettirgenlik hali
yer alır ki 71 örnekle temsil edilmiştir. +lA- ekinin işteş çatılı hali
dördüncü sıradadır. Bu ekin Türkçenin gerçek edilgenlik çatı eki
ile kurduğu teşkillerin sayısı da 11’dir. +lA-n- yapısının kurduğu
türevlerin bir kısmının edilgenlik işlevi taşıdığını belirtmek
gerekir.
3. +lA-l- şekliyle 11 örnekle karşılaşılan bu yapının DLT’de – az
örnekle de olsa - geçmiş olması, Türkçenin eskiliğine işaret eden
önemli bir noktadır. Bunun anlamı, Türkçenin, -(I)l- edilgenlik
ekini çoktan terk etmiş olmasıdır. Bir başka deyişle Türkçe,
gerçek edilgenlik ekinden asırlar önce vazgeçmiştir.
Page 11
Şerif Ali Bozkaplan
Turkish Studies / Türkoloji Araştırmaları
Volume 2/2 Spring 2007
119
4. +lA-; +lA-(l)-; +lA-(n)-; +lA-(ş)-; +lA-(t)- şekillerinin DLT’de
kurduğu teşkillerin sayısı 783’tür. Bu rakam, DLT’nin ihtiva
ettiği kelime serveti dikkate alındığında – neredeyse – 10’da 1
nispetine ulaşmaktadır. DLT’deki toplam madde başı sayısı 8000
olduğuna göre bu oran dikkate değer bir nispettir. Nihayet
Karahanlı Türkçesinin söz varlığı 11.519 olduğuna göre – ki bu
sayıya Divanu Lügati’t-Türk, Kutadgu Bilig, Atabetü’l-Hakâyık,
Kur’an Tercümesi ve Dvan-ı Hikmet ‘te geçen sözler de dahildir
– DLT’de kullanılmış olan 8624 kelime, Türkçenin Orhun
Abidelerinden sonraki söz varlığı hakkında önemli bir ipucudur.
5. 783 örneğin 14 adedi fiilden türemiş yapılar olarak
görülmektedir. Bu durum, ekin bugün için sadece isimden fiil
türetme eki olduğu gerçeğine ters düşmektedir. Bu ekin,
başlangıçta hem fiillere, hem de isimlere (ama daha çok isimlere)
getirilen bir ek olduğunu hatıra getirmekle beraber, zamanla -
koyulaşma prensibi gereğince – fiilden fiil yapma işlevi körelmiş
hatta hiç kalmamış; buna karşılık isimden fiil yapma işlevi
artarak devam etmiştir.
6. +lA- eki, bugün artık kullanılmayan bir işlevle DLT’de kuş
adlarına eklenmek suretiyle fiiller oluşturmuştur: ıt+la-,
tawışgan+la-ş- gibi. Türkiye Türkçesinde muhtelif sayı adlarıyla
kullanılan +lA- eki, DLT’de sadece üç+le-n- örneği ile karşımıza
çıkar. Öte yandan meyve adlarından üretilmiş +lA-‘lı fiillere de
rastlanır 9 örnekte.
7. +lA- ekinin en çok eklendiği söz grupları isimler ve sıfatlardır.
8. Türkiye Türkçesinde hiç örneğine görülmeyen zamirlerden fiil
türetme örneklerine “sen” ve “siz” kişi zamirlerinde
rastlanmaktadır.
9. Ses yansımalı sözlerden türetilmiş fiiller de azımsanmayacak
kadar çoktur DLT’de.
Son söz olarak, geçmişten bugüne Türkçeye pek çok yeni yapı
kazandırmış olan +lA- eki - ister Türkçe kökenli isterse yabancı
kökenli olsun - binlerce ismi fiilleştiren Türkçenin en işlek ve işlevli
bir eki olma özelliğini arttırarak devam ettirmektedir.
Page 12
Divânu Lügati’t-Türk’te +la-
Turkish Studies / Türkoloji Araştırmaları
Volume 2/2 Spring 2007
120
BİBLİYOGRAFYA
Akalın, Şükrü H., +lA- Ekinin Çatı Ekleriyle Kullanılışı Konusundaki
Görüşler ve Ekin Yabancı Kaynaklı Kelimelere Getirilişi Üzerine,
Türk Gramerinin Sorunları Toplantısı (22-23 Ekim 1993), Türk
Dil Kurumu, s.92-105, Ankara, 1995
Atalay, Besim, Divanü Lügati’t-Türk Tercümesi, TDK Yay., Ankara
1985, C.I
Çengel, Hülya Kasapoğlu, Kırgız Türkçesi Grameri, Akçağ Yay.,
Ankara 2005
Çoşkun, Volkan, Özbek Türkçesi Grameri, TDK Yay., Ankara 2000
Eckmann, Janos, Çağatayca El Kitabı, Çev. Günay Karaağaç,
stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay., stanbul 1988
Ercilasun, Ahmet Bican, Makaleler, Dil – Destan- Tarih – Edebiyat,
Akçağ Yay. Ankara 2007
Gabain, A. Von., Eski Türkçenin Grameri, Çev. Mehmet Akalın, TDK
Yay., Ankara 1988
Hacıeminoğlu, Necmettin, Karahanlı Türkçesi Grameri, TDK Yay.,
Ankara 1996
Kara, Mehmet, Türkmence (Giriş-Gramer-Metinler-Sözlük), Akçağ
Yay., Ankara 2001
Karamanlıoğlu, Ali Fehmi, Kıpçak Türkçesi Grameri, TDK Yay.,
Ankara 1994
Kirişçioğlu, M. Fatih, Saha (Yakut) Türkçesi Grameri, TDK Yay.,
Ankara 1994
Öner, Mustafa, Bugünkü Kıpçak Türkçesi, TDK Yay., Ankara 1998
Özkan, Nevzat, Gagavuz Türkçesi Grameri (Giriş-Ses Bilgisi-Şekil
Bilgisi-Cümle-Sözlük-Metin Örnekleri), TDK Yay., Ankara 1996
Timurtaş, Faruk Kadri, Eski Anadolu Türkçesi, Türk Dünyası El
Kitabı, C.II, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yay.
Ankara1992