VERİLEN KELİMELERİN TARİHÎ KIPÇAK SÖZVARLIĞI
İÇİNDEKİ YERİ*
FUNDA TOPRAK"
Özet: Büyük Türk dilcisi Kaşgarlı Mahmud tarafından 11. yüzyılda kaleme
alınan Divaııü Lııgati 't-Tiirk, Türkçenin bilinen ilk sözlüğü olma özelliğinin
yanı sıra içerdiği zengin malzeme ile günümüz çalışmalarına da kaynaklık
etmektedir. Çalışmamız Divanü Lugat'ı't-Türk'te Kaşgarlı Mahmud
tarafından Kıpçakça kaydıyla verilen 9 fiil ve 35 isim soylu toplam 44
kelimenin Kıpçaklara ait olduğu kabul edilen diğer sözlük ve eserlerde
karşılaştırılması temelinde yapılmıştır.
Anahtar kelimeler: Kaşgarlı Mahmut, Kıpçak, Divanü Lügati 't-Türk.
Abstract: Diwân Lugât at-Turk, which had been written by Mahmud
Kashghârî in the 1 l'h
century, is the fırst known dictionary of Turkish
Language, as well as, it is considered as an important source through the
rich materials it contains.
Oıır study deals with 9 verbs and 35 noun origined word, totally 44 words,
which had been defıned by Kashghârî that ali of thenı are Kiptchak words,
by comparison through the other dictionaries and sources which is accepted
that they belohg to the Kiptchaks.
Keywords: Mahmud Kashghârî, Diwâıı Lugât at-Turk, Qipchaq.
Büyük Türk dilcisi Kâşgarlı Mahmut tarafından ll.yüzyılda kaleme
alınan Divanü Lügati't-Türk, Türkçenin bilinen ilk sözlüğü olma özelliğinin
yanı sıra içerdiği zengin malzeme ile günümüz çalışmalarına da kaynaklık
etmektedir. Kâşgarlı sözlüğünde ele aldığı kelimeleri kendi ifadesiyle ,'Türk
illerini tek tek dolaşarak' toplamıştır. Bu özelliğinden dolayıdır ki eser bir
lehçeler antolojisinin ilk örneklerindendir. Divânda Oğuzca, Kıpçakça,
Arguca, Barsganca, Çiğilce, Yağma, Yemek, Tohsı vb. pek çok lehçeye ait
* Bu yazı A.Ü. DTCF Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü tarafından düzenlenen
Cumhuriyetin 80. Yılını Kutlama Etkinlikleri çerçevesinde Türk Dili ve Edebiyatı
Sempozyumunda (Ankara, 18 Aralık 2003), bildiri olarak sunulmuştur.
** Dr., Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı
Bölümü, Araş.Gör.
Page 2
80
FUNDA TOPRAK
kelimeler içinde ağırlığı Oğuzca ve Kıpçakça kelimeler almaktadır.
Çalışmamız Divânü Lügati't-Türk'te Kâşgarlı Mahmut tarafından Kıpçakça
kaydıyla verilen 9 fiil ve 35 isim soylu toplam 44 kelimenin Kıpçaklara ait
olduğu kabul edilen diğer sözlük ve eserlerde karşılaştırılması temelinde
yapılmıştır.
Çalışmamız DLT üzerinde yapılmış iki incelemeye dayanmaktadır. Birisi
TDK tarafından yayınlanan Besim Atalay'ın DivânüLugati't-Türk Tercümesi
(DLT), diğeri ise Robert Dankoff ve James Kelly tarafından hazırlanan
Compendium of the Turkic Dialects (CTD), adlı çalışmalarıdır. CTD
inceleniş bakımından DLT'den farklıdır. Dankoff ve Kelly dizin kısmında
lehçeler dizini de yapmışlar ve lehçeleri Kâşgarlı Mahmud'a göre
karşılaştırmışlardır. CTD' ye göre verilen Kıpçakça kelimeler şunlardır: apa
'bear', uçan 'ship with two sails', özle 'noon', ükil 'much' krş.üküş, ketü
'paralyzed (hand), ', katlan- 'bear fruit', koru 'prickly hedge', kuzgir- 'come
potıring and swirling', röz-'suffer cold and hunger', yükütıç yükiin-'pray,
bow\ susgak 'Oğuzca çömçe'. Yine CTD de Oğuzca ile ortak Kıpçak;
Türkçesine ait şu kelimeler verilmektedir: am, bal, kök, kırnak, kurman,
yawlak, aruk, yalnuk. yen-, yopila-, yut-,
Kâşgarlı Mahmut'a Göre Kıpçakçanın Özellikleri
Divan'da Kıpçaklara ait kelimelerin yanında Kıpçak Türkçesine ait bir
takım ses ve gramer özelliklerine de yer yer değinilmiştir. Bugün Kıpçak
Türkçesi metinlerinde gördüğümüz içseste /G/ ve önseste ünsüz düşmesi
olaylarına da yine büyük dilci Kâşgarlı Mahmut dikkatimizi çekmektedir.
DLT'de Kıpçak' Türkçesine ait şu bilgiler verilmektedir: "İsimlerde ve
fiillerde işin devam' etmekte olduğuna bir belge bulunursa kelimenin
ortasındaki ğ ( £), harfini atmakta Oğuzlarla Kıpçaklar birbirine uymuşlardır.
İsme örnek : Türkler alakargaya 'çumğuk öbürleri 'çurnuk derler. Türkler
boğaza 'tamğak öbürleri 'tamak derler. Fiillere örnek: Türkler 'o kimse
daima evine gidendir diyecek yerde 'ol ewge barağam ol ' derler. Oğuzlarla
Kıpçaklar 'baran oT derler. Türklerin 'ol er kulmı urağan oV dedikleri yerde
bunlar 'uran derler.' (DLT 1-31-33),
'Oğuzlarla Kıpçaklar baş tarafında y (<_S), bulunan isim ve fiillerin ilk harfini e (' ), yahut c (£), ye çevirirler. Öbür Türkler yolcuya 'yelkin', Oğuzlarla Kıpçaklar 'elkin' derler. Onlar ılık suya 'yılığ suw\ bunlar 'ılıg' derler. Bunun gibi öbürlerinin yincü dediğine bunlar 'cincu derler. Türkler devenin uzamış tüyüne 'yuğdu , Oğuzlar ve Kıpçaklar 'cuğdu' derler. Kelimenin başında bulunan m (?), harflerini Suvarlarla Oğuzlar, Kıpçaklar b Page 3 DİVANÜ LÜGATİ T-TÜRK'TE KIPÇAKÇA KAYDIYLA VERİLEN 81 KELİMELER (S-1), ye çevirirler. Türkler 'men bardum', Suvarlar, Kıpçaklar, Oğuzlar, Kıpçaklar 'ben bardum' derler. Türkler çorbaya 'mün', bunlar 'bitti derler. DLT'de Kıpçakça kaydıyla verilen kelimelerin Kıpçak sözlük ve eserlerindeki varlığı şu şekildedir: a. İsimler ve Sıfatlar aba:'Ayı. Kıpçakça' (DLT 1-86), aba (CTD III-10), krş. apa 'bear' (EDPT5), aba (III), 'MeaBeab'(DTS 1), (KTS-), (KK-), (TZ-), (TA-), (KÎ-), (İM-), (MHN-), (NŞ-), (CC-), (GL-) bu şekliyle DLT'ye has bir kullanım olarak dikkati çekmektedir. adhak 'ayak. Kıpçak, Yemek ve Suvarlarca' (DLT 1-32), adak (CTD III- 5), adak Teg, foot'(EDPT45), adaq 'Hora' (DTS8), adak ~ ayağ ~ azak (KTS 2,17,19), ayağ (KK69a/l), ayak (TT 22b 12), ayak - adak ~ azak (Kİ 27), (BM-), ayağ (TA 69a/l), ayak (TZ16b9), ayak (İM87b/l), ayak (MHN 142), adak 'noga' (HŞ23,57), ayak (NŞ 29v3,4), ayak 'rist, Fussrücken' (CC 96-18), ayak (GL166/11). alığ 'her şeyin kötüsü' Oğuz ve Kıpçakça. (DLT 1-64), alığ (CTD III-7), alığ 'bad' (EDPT135), alıq 'louoBy' (DTS 35), alğığ 'aşağılamak' (TA), alığ 'korkak' (TA), alığ ~ alğığ (KTS 7), (KK-), (CC-), (MHN-), (NŞ-), (İM-), alu: 'borcunu ödeyemeyen aciz' (Kİ22), aynca aluk 'hayvan esvabından olan şey örtü, palan gibi' (Kİ21), (TZ-), (GL-). Bu kelimenin düz ve yuvarlak ünlülü şekilleri Kıpçak eserlerinde kanşık olarak kullanılmaktadır. arık 'ank, zayıf, cılız. Oğuz ve Kıpçak dillerinde' (DLTI- 66), aruk 'emaciated' (CTDIH-11), aruk 'emaciated, weak for the lack of food' (EDPT 214), 'nonor Haa BXOAOM B uıaTep B ıoopTy' (DTS 51), arık 'temiz, saf, an'(KF), (KTS 11 krş. arav, arı, arıg, arov,, aru, uru), (KK -), arığ (Kİ -), arık (TZ 37bl2), (TA-), (NŞ-), ank 'zaif' (MHN 143), aruk 'mager' (CC77- 7), aruk 'zayıf, cılız' (İM 368b/5), aruk ~ arık 'zayıf (GL20/6). ayığ 'ayı. Oğuz, Kıpçak ve Yağma lehçelerinde adhığdır.' (DLT 1-84), adığ (CTD ni-4), krş. adığ 'bear'(EDPT45), ayığ ~ adı - adug 'MC/iBC/jb' (DTS29), ayu (KTS 19), ayu 'ayı' (KK69a/13), ayu (Kİ 26), ayu (TA 69b/11), ayu (TZ15b3), ayığ (MHN 174), (NŞ-), ayu 'Beer' (CC108-14), (İM-), {GL-). bal 'bal. Suvarlar, Kıpçak ve Oğuz dillerince. Öbür Türkler buna arı yağı derler.' (DLT III-156), bal (CTD 111-64), bal 'honey' (EDPT 330), bal 'mea' (DTS 79), bal 'an balı' (KTS 22), bal 'bal' (KK70b/2), bal (Kİ35), bal Page 4 82 FUNDA TOPRAK (İM105a/6), bal (TZ 25a6), bal (MHN 96), (NŞ-), bal 'bal' (TA 70b/2), bal 'honig' (CC139-17), bal (GL164/11). başmak 'pabuç. Oğuzlarla Kıpçaklar bir 'm' getirerek başmak derler.' (DLT 1-378), başmak (CTD 111-67),1 başmak 'shoe, slipper'< baş-< ba- (EDPT382), başmaq '6auiMaK Tycj)jı»' (DTS 88), başmak 'ayakkabı, çizme'(KTS 25), başmak 'çizme' (KK 71b/7), başmak 'ayakkabı' (Kİ31), başmak 'pabuç,çizme' (TZ 18a6), (NŞ-), başmak 'pabuç', başmak 'çizme'(TA 71b/7), (MHN15), (İM-), başmak 'schuh' (CC-86,11), başmak 'ayakkabı, pabuç' (GL180/2). ben 'ben, Oğuz, Kıpçak ve Suvarlar dilinde' (DLT 1-311), ben 'the İst personal singular pronoun T'(EDPT 346), ben 'a' (DTS94), ben 'birinci şahıs zamirinin müfredi' (MHN 80), men 'ego' (CC66,2), men 'pronoun 'I" (NŞ 2v7), men 'ben' (TTA54a/4), men 'ja' (HŞ 201), men ~ min 'ben, şahıs zamiri' (GL 11/5, 231/12), men '1. tekli şahıs zamiri' (İM 2a/2), men 'ben' (KK17a/7), men ~ min ~ ben (KTS180). bulan 'Kıpçak illerinde avlanan iri yan bir yaban hayvanıdır küp gibi içi oyuk, yukanya kalkık bir boynuzu vardır, orada kar veya su toplanır, dişisi diz çökerek erkek oradan su içer, erkeği diz çökerek de dişisi su içer.' (DLT 1-413), bulan (CTD 01-81), bulan 'the elk' (EDPT 343), bulan (?), (DTS 121)2, bulan ~ bulnak (KTS 37), (KK-), bulnak- bulanak 'yaban eşeği' (Kİ35), bulan 'yaban eşeği' (TZ 39a7), (İM-), (TA-), (NŞ-), (MHN-), (CC-), (GL-). cincü 'İnci, Oğuzca ve Kıpçakça' (DLT 1-417), yinçü (CTD III-227), yinçü 'pearl' (EDPT 944), yencü 'aceMHyr' (DTS256), inçi ~ inçü ~ yençü - yinçü (KTS 111), incü=inci (KK 72a/9), inci (TZ 3lbl 1), incü ~ inci (TA 72a/9), inçü (Kİ 24), yinçü (İM255a/6), yincü (MHN 181), (NŞ-), yinçü 'perle' (CC93-26), inçü ~ inçi (GL178/4). İnci kelimesinin cincü şeklinde /c/'li şekli sadece DLT'ye has bir kullanım olarak karşımıza çıkmaktadır. çufğa 'kılavuz, başbuğ. Kıpçak ve Oğuz dillerinde. Şu savda dahi gelmiştir. Kalın kolan çufgasız bolmas = kolan sürüsü kılavuzsuz olmaz.' (DLT I- 424), cuwga 'scout, guide' (CTD 111-96), çufğa 'a horse which a fast post-rider takes on the road and rides until he finds another' and Oğuz- Kıpçak çufğa 'a guide, leader' (EDPT 396), çufga 1,'nepeKJia.nnafl jıoınaa', 2. BO>KaK np0B0flHHK' (DTS 156), (KTS-), (KK -), (Kİ-), (TZ-), (TA-), (NŞ-),
(MHN-), (İM-), (CC-), (GL-).
' Sözcüğün Çiğilcesi başak şeklinde verilmektedir. (CTD 111-67).
2 DTS'de bu kelime için anlam verilmemiş (?) işareti ile bırakılmıştır.
Page 5
D V N Ü LÜGATİ T-TÜRK'TE KIPÇAKÇA KAYDYLA VERİLEN
83
KELİMELER
cuğdu 'devenin uzamış tüyü' (DLT 1-31), krş. yoğdu 'the long hair under
a camel's chin' (EDPT 899), yogdu '.zyiHHHaa ınepcTt noa uıeeü y
BepÖJiıoaa' (DTS 270), (KTS-), (KK-), coğda 'deve yünü' (MHN 172), (TT-
:), (NŞ-:), (BM-), (TA-), (TZ-), (Kİ-), (CC-), (GL-), (HŞ-).
elkin 'yolcu' (DLT 1-31), (CTD ffl-222), krş. yelgin < yel- 'one who trots or rides fast' generally 'a traveller' (EDPT928), elkin ~ yelkiıı 'rıyTHHK. CTpaHHHK' (DTS 171-254), (TT-). Bu kelime Kıpçak sözlükler ve eserlerinin ikisinde anlam değişmesine uğramış şekilde karşımıza çıkmaktadır. Elgin 'yabancı, özellikle kafir için kullanılır.' (İH), (KTS 72), elkin '1. garip,kimsesiz' '2. yıldırım' (Kİ 22), (TZ-), (İM-), elkin 'göz önünde hazır bulunmayan' (MHN 151), (NŞ-), (TA-), (BM-), (CC-), (GL-), em 'kadının dişilik aleti, Oğuzlar ve Kıpçaklarda' (DLTI-38), (CTD III- 8), krş. am 'vulva'(EDPT155), em 'HCCHCKHH IIOJIOBOH opraH' (DTS172), cim 'dişilik organı' (KTS 8), am (KK68b/10), am (TA-68b/10), am (TZ- 27b4), (Kİ 23), (MHN-), (NŞ-), (CC-), (İM-), (GL-). epmek 'Yağma, Tohsı boylanyla Oğuz ve Kıpçaklardan bir takımlarının dillerince 'ekmek' demektir.' (DLT 1-101), epmek (CTD 111-29), epmek 'bread'(EDPT12), epmek 'xjıe6' (DTS 175), etmek ~ itmek ~ ötmek (KTS 77,117,213), etmek (KK 70b/l), etmek (Kİ 7), (TZ-), etmek 'ekmek' (TA70b/l), (NŞ-), etmek 'ekmek' (MHN 165), (İM-), (CC-), itmek 'ekmek'(GL170/12). ewet 'evet, peki manasına bir kelimedir. Bunda üç türlü söyleyiş vardır. Yağma, Tohsı Kıpçak boylan 'evvet'. Oğuzlar 'emet', 'evet', öbür Türkler 'yemet' derler. (DLT 1-51), (CTD 111-30), krş. yemet 'yes' (EDPT935), evet ~ yemet 'yMBcp/mMejibHaa nacMHua jıa^Ho, xopouıo' (DTS 189-255), (KTS- ), evet (KK 78a/2), evet (TZ 3bll), evet (Kİ 25), (MHN-), (NŞ-), evet (TA 78a/2), (İM-), evet 'ja' (CC61-12), (GL-). kadhın 'kayın, dünür, hısım. Kıpçaklar bunu 'z' ile söylerler, kadaş temiş kaymaduk, kadhın temiş kaymış = kardeş demiş tmmamış dönüp bakmamış kayın demiş iltifat etmiş. Bu sav, hısımlar içinde kayınlara saygı ile emrolunduğu zaman söylenir.' (DLT 1-403), kadın (CTD III-123), kadın 'related by marriage' (EDPT 602), qadın 'oTeu aceHbi TecTt' (DTS402), kayın (KTS 133), kayın (CC-97,11), (KK-), (Kİ-) Kıpçak sözlüklerinin bazılannda doğrudan kelime kökü yerine başka bir isimle oluşturulmuş birleşik isim şekilleri görülmektedir, kayın ana 'küye' (TZ 12b4), (TA-), (NŞ-), kayın ata 'kayınbaba', kaymana 'kaynana' (MHN 144), (İM-), (GL-) Page 6 84 FUNDA TOPRAK kat 'Muğaylan dikeninin meyvası. Afılğu katı= bir deniz ağacının meyvası smçğan katı= muğaylan dikeninin meyvasıdır, sıkılarak yoğurda katılır. Sonra renk vermek için tutmaca katılır. Yemek, Kıpçak. Kay, Tatar, Çomıl dillerinde herhangi bir ağacın meyvasına da kat denir.' (DLT 11-147), 3, kat 'berry of thorny tree' (CTD III-132), qat 'arofla, ano,nBoo6me, njiOA MOHOKeBejibHHica' (DTS 432), Kat kelimesinin meyve anlamı diğer Kıpçak 4 sahası eserlerinde görülmemektedir . kemi 'gemi. Oğuzca ve Kıpçakça' (DLT III-235), kemi (CTD III-101), kemi 'ship, boat' (EDPT 721), kemi 'jıoAKa, cy/mo' (DTS 297), kemi ~ keme - kime ~ kimi (KTS 137,149), (KK-), kemi-keme 'Kıpçaklarda binilecek bir şey gemi' (Kİ84), kemi (İM219b/2), kemi (TZ 19a7), kemi 'gemi, merkep'(MHN 161), (NŞ-), (TA-), (HŞ-), (CC-) kimi (GL198/13). ketü 'çolak' (DLT III-219), ketü (CTD III-104), ketü 'crippled, with disabled hand'(EDPT 701), Clauson kelimenin ket- kökünden ketig şeklinin ilk kullanımı olduğu görüşündedir. Ketü 'oflHopyKHH, 6c3pyKHÜ' (DTS 304), (KK-), (Kİ-), (HŞ-), (TZ-), (TA-), (NŞ-), (MHN-), (İM-), (CC-), (GL-).5 kırnak 'cariye. Yabaku, Kay, Çomul, Basmıl, Oğuz, Yemek ve Kıpçak dillerinde' (DLT 1-473), kırnak (CTDÜI-138)6, kırnak ' a slave girl' (EDPT 661), qırnaq 'HCBOJibHiıııa Monoflaa paöbiHH Hajıo>KHHua' (DTS 446), kırnak
'cariye, halayık, hizmetçi' (KTS 145), (KK-), kırnak 'cariye' (TZ3bl3),
kırnak (Kİ 60), kırnak 'cariye, halayık' (İM155b/6), kırnak 'odalık, cariye'
(MHN 147,152), (NŞ-), karnak 'cariye' (TA 72a/6), (CC-), kırnak 'cariye,
halayık' (GL139/5).
koru 'dikenli tel. demir diken' (DLT III-223), koru 'prickly hedge' (CTD
III-143), qoru 'uınnu, KOJIIOHKH' (DTS 460), (KTS-), (KK-), (HŞ-), (Kİ-),
(TA-), (NŞ-), (TZ-), (MHN-), (İM-), (CC-), (GL-).
kök 'kök, asıl. Kökünğ kim = aslın nedir? Hangi boydansın?. Oğuzca,
Kıpçakça' (DLT 11-284), kök (CTD III-108), kök 'root, origin5 (EDPT 708),
kök 'np0HCX0>KfleHHe, poflocnoBuaa' (DTS 312), kök 'kök. asıl, ırk, soy'
(KTS 156), kök 'kök, asıl' (GL277/12), kök 'kök'(TZ llbl2), kök 'cins,
kök', mesela kökün ne -hangi cinsten veya sülaledensin?' (Kİ-83), kök
3 Bu kelime bu anlamıyla DLT'de geçmektedir. Diğer Kıpçak sözlüklerinde anlam
farklıdır.
4 Kat kelimesiyle ilgili olabileceğini düşündüğümüz iki bitki adı katgan 'marul' (TA), ve
katagan 'hindiba otu' (Kİ), kullanımları dikkatimizi çekmiştir. (KTS 131).
5 kedük - ketik 'gedik, oyuk' biçimleri Kİ ve TZ'de tespit edilmiştir. (KTS 141).
6 CTD de kız kelimesiyle karşılaştırmıştır. (CTD III-138).
Page 7
DİVANÜ LÜGATİ T-TÜRK'TE KIPÇAKÇA KAYDIYLA VERİLEN
85
KELİMELER
'ursprung, abstammung'(CC42-15), köklük 'nesep, soy, sop' (İM471b/8),
kök 'soyun aslı' (MHN103),
kurman 'gedeleç, yay konan kap, yaylık. Oğuz ve Kıpçakça, kiş kurman =
ok ve yay konan kap. Aslı beline kuşağı bağla demek olan 'kurman'
sözünden gelmiştir.' (DLT 1-444), kurman (CTD III-148), kurman 'bow-
case' (EDPT 660), qurman iıajıyLibe, caa/ıaK' (KK-), kurman ~ kurban (İH),
'yay kabı, sadak' (KTS 165, 163), kurman 'sadak' (TZ8bll), (Kİ-), (İM-),
(TA-), (MHN-), (NŞ-), (CC-), (GL-).
sulak 'dalak. Kıpçak dilince.'(DLT 1-411), suğnak (CTD III-168), sulaq
'cejıeaeHKa' (DTS 513), (KTS-), (KK-), (TZ-), (TA-), (Kİ-), (İM-), (MHN-),
(NŞ-), (CC-), (GL-).
susğak 'susak, kendisiyle su ve benzeri şeyler daldırılarak alınan nesne,
Karluk, Kıpçak ve bütün göçebeler dilince' (DLT 1-470), susgaq 'Hepnan'
(DTS 514), susak 'su kabı kova'(İH), (KTS 243), (TZ-), (Kİ-), (TA-), (BM-),
(İM-), (MHN-), (CC-), (GL-).
suvuk 'sıvık, cıvık.yoğurt pekmez gibi durultularak akar hale getirilen
herşeye de böyle denir, suvuk yoğurt 'sulu yoğurt' demektir, suvuk kudhruk
= katır kuyruğu gibi kılsız ve uzun kuyruk'. Ağaç ve ağaca benzer şeyler de
böyledir. (DLT III-164), CTD de suwi- fiili altında ele alınmıştır. (CTD III-
170), suwuk 'fluid, liquid'(EDPT 786), suvuq 'HCHAKHH, HCUZIKHH PEAKHFI'
(DTS 516), suvı 'sıvı' (KTS 243), (Kİ-), (TA-), (GL-), (TZ-), (NŞ-), (MHN-)
,(İM-), Codex Cumanicus'ta aynı kökten suvlu 'spelt' (CC110-22), şekli
geçmektedir.
ökil 'çok, Kıpçakça. Ökil kişi = çok kişiler.' (DLT 1-74), ükil 'numerous,
many' (EDPT 106), ökil ~ ükil 'MHOIO MHOJKCCTBO' (DTS 382-623), öküş ~
üküş (KTS211, 297), Kıpçak sahasının diğer eserlerinde üküş ~ öküş şekli
geçmektedir, üküş (NŞ 28v5), (KK-), (Kİ-), (TZ-), öküş 'çok' (MHN 153),
(İM-), (TA-), (CC-), (GL-).
özle 'öğle vakti' Kıpçaklar (<_S), harfini (j), ye çevirerek özle 'Jjf' derler. (DLT 1-114), özle ~öylü 'noımeHb' (DTS 382-395), öyle ~ öylen ~ eylen (BM), 'öğleyin, öğle vakti' (KTS 213, 77,79), (TZ-), (TA-), (Kİ-), (İM-), öyle 'günün ortası' (MHN 184), (NŞ-), (CC-), evle (GL ). uçan 'iki yelkenli gemi' (DLT 1-222), uçan '/tByxnapycHaa jıo/uca' (DTS 604), uçan 'küçük gemi, yelkenli kayık' (KTS 291), uçan 'küçük gemi, kayık' (TZ 19a8), uçan 'küçük gemi' (Kİ 9), uçan (BM), (MHN-), (İM-), (TA-), (CC-), (GL-). Page 8 86 FUNDA TOPRAK yanğluk 'cariye. Oğuz, Kıpçak ve Suvarlarca.' (DLT III-385), yal- 'bare'> yalnuk 'Adam, mankind, slave girl'(CTD III-223), yalnuk 'a human
being, man' Oğuz, Kıpçak, Süvarin yalnuk 'a female slave' (EDPT 930),
yalnuq 'Moııo^aa HCBOJibHima' (DTS 229), (KTS-), (KK-), (NŞ-), (Kİ-),
(TA-), (MHN-), (HŞ-), (İM-), (CC-), (GL-).
yawlak 'kötü, düşkün, her şeyin kötüsü. Oğuzca ve Kıpçakça' (DLT III-
43), yawlak 'bad, evil' (EDPT 876), yavlaq 'KpenKHH, 0TBa>KH0' (DTS 249),
yavlak 'büyük, korkunç' (KTS 315), (Kİ-), yavlak (TZ14b7), (TA-), (İM-),
(MHN-), (NŞ-), (CC-), (GL-).
yayğuk ~ yazğuk 'kısrağın her iki memesinin ucu. Bazıları 'yazğuk'
derler, Kıpçakça' (DLT 111-28), yadğuk 'the teat of a mare's udder'< ycıd- (EDPT 888), yayğuk 'COCKH y Koobmuubi' (DTS 226), (TTA-), (NŞ-), (MHN-), (KK-), (HŞ-), (CC-), (İM-), (GL-), (KTS-). 7 yemşen 'Kıpçak ülkesinde biten bir kır yemişinin adı" (DLT 111-37), yimşen (CTD III-226),8 yemşen 'the name of a wild fruit' (EDPT939), yemşen 'pacTemıe, pacTymee B CTenH nonbiHb' (DTS 256), diğer Kıpçak kaynaklannda aynı kökten yemiş kelimesi geçmektedir, yemiş ~ cemiş - yemiş (KTS 318), (Kİ 98), yemiş (TZ 28a7), yimiş (İM 416b/2), (MHN-), yemiş 'meyve' (TA 7la/2), (NŞ-), yemiş 'frucht' (CC137-2), yimiş (GL59/5). yükünç 'namaz. Tenğrige yükünç yükündi = Allaha namaz kıldı. Ol begge yükiinç yükündi= o, beyin önünde başını eğdi.' (DLT III-375), yükünç yükün- 9 'pray, bow'(CTD III-236) , yükün- 'to bow, do obeisance to someone, to worship' (EDPT 913), yükünç 'noıcnoHeHHe, coBepmeHHe o6paaa NOKJIOHEHHH, coBepıneHHe MOJIHTBM' (DTS 285), yükünç 'namaz' (İH), (KTS 332), (KK-), yükün- 'diz çökerek hizmet etmek' (Kİ 96), yükün- 'secde etmek ve kıçını yükseltmek' (TZ 8b7), (NŞ-), (HŞ-), (TA-), (MHN-), (İM-), yügüııç 'verehrung'(CC 145-4), (GL-). b. Fiiller büt- 'ot bütti = ot bitti. Meyva biterse yine böyle denir. Oğlan bütti = çocuk doğdu. Herhangi bir şey biterse, doğarsa veya yaratılırsa bütti denir. 7 Besim Atalay bu sözcük için 'Orta Anadoluda bu kelime bugün 'yemşen' şeklinde kullanılmaktadır. Dikenli bir çalının üzerinde biten kırmızı ufak meyvalara derler' açıklamasını vermektedir. (DLT 111-37), 8 CTD de yimşen- fiili Kıpçak Türkçesine ait özel terimler listesine alınmıştır. (CTD III- 288). 9 CTD de yükünç yükün- deyiminin Kıpçaklara ait olduğu, Oğuzların yükünç et-, Türkmenlerin yükünç kıl- şeklinde kullandıkları da ayrıca belirtilmiştir. (CTD III-283), Page 9 DİVNÜ LÜGATİ T-TÜRK'TE KIPÇAKÇA KAYDIYLA VERİLEN 87 KELİMELER Kıpçakça.' (DLT 11-294), büt- (CTD 111-84), büt- 'to become, complete, a plan tor vegetable to grov, born' (EDPT 298-299), büt- 'co3peBa-n>,
nocneBaTb, BbipacTaTb, ypo^HTbca' (DTS 133), bit- 'nebat yetişmek,
büyümek' (KTS 33), (KK-), bit- (TZ37a4), bitti' ot veya nebat çıktı' (Kİ 28),
bit-'bitki bitmek, gelişmek' (İM141a/4), bitmek 'tohum filizlenip topraktan
dışarı çıkmak'(MHN115), (NŞ-), (TA-), bit- 'wachsen, erwachsen, spriessen'
(CC139-1), bit- 'bitmek, (nebat için), yetişmek, çıkmak' (GL294/11).
çun- 'yıkanmak, Oğuz ve Kıpçaklann dilince' krş. yun- (DLT 11-314),
yun- 'to wash oneself' (EDPT942), yun- 'MbiTbca' (DTS 280), yu- 'waschen'
(CC32.2), yu- 'yıkamak' (MHN 113), (NŞ-), yun- ~ yuy- 'yıkanmak' (TTA
39a/l, 35b/13), yun- 'umyc sie, vvykapac sie' (HŞ 272), yun- 'yıkanmak'
(KK81b/3), yu- 'yıkamak'(İM104a/8), yu- ~ yuv- 'yıkamak' (GL271/2),
yun- ~ yuvul- ~ yuvun- ~ yün-' yıkanmak' (KTS 330, 331,332).
katlan- 'yıgaç katlandı= ağaç meyvalandı' (DLT III-196), CTD de kat
'berry of thorny tree' şeklinde verilmektedir. (CTD III-132), yığaç katlan-
'the tree bore fruit' (EDPT 602), qcıtlan- 'njıOflOHOCHTb' (DTS 435), krş. kat,
(KK-), (Kİ-), (TZ-), (NŞ-), (TA-), (MHN-), (İM-), (HŞ-), (CC-), (GL-).
kuzğır- 'kar sağanak halinde esmek' kar kuzğırdı = kar sağanak halinde
uçarak geldi.' (DLT 11-193), quzgır- 'naflaTb xjıonbflMn' (DTS 475), (KTS-),
(TA-), (TZ-), kuz 'güneş dokunmayan yer' ( Kİ 71), (İM-), (MHN-), (HŞ-),
(NŞ-), (CC-), (GL-).
töz- 'er tumluğûa tözdi - adam soğuktan acıktı.' (DLT III-182), töz-
'suffer cold and hunger' (CTD ffl-198), töz- 'to suffer, endure' (EDPT 572),
töz- 'nporojıoaaTbca' (DTS 583), töz- ~ döz- ~ düz- 'sabır ve tahammül
göstermek, dayanmak, katlanmak' (KTS 283), (KK-), döz- ~ düz- HI 'sabır
ve tahammül göstermek' (TA,KTS283), tözdü 'sabretti, tahammül etti' (Kİ
38), (İM-), (MHN-), (TZ-), töz- 'cierpiec, cierpliwie, czekac, wytrwac'(HŞ
96), (NŞ-), töz- 'leiden'suferre' (CC123-27,32), töz- 'sabır ve tahammül
etmek' (GL343/2).
yal- 'yanmak' (DLT 111-65), 'kusmak'10, yal- 'to blaze, burn, shine'
<*ya- (EDPT918), yal- lBcnuxHBaTb, BOcnjıaMeHHTbca'(DTS 227), yan- 'sich vvenden' (CC112), yandur- 'yakmak' (TTA 36a/4), (KK-), yan- 'palic sie' (HŞ 132), yandur- 'yakmak' (İM 86a/4), yan- 'yanmak' (GL 75/5), yan- 'yanmak' (KTS 309). 10 Bu fiil dizinde yanmak anlamında verilmesine rağmen açıklamalar kısmında yal- 'kusmak' (DLT 111-65), anlamıyla geçmekte olup bu da fiilin tarihî Türk lehçelerinde görülen yan- 'dönmek' anlamıyla ilgili olmalıdır. Page 10 88 FUNDA TOPRAK yen- 'er anı yenğdi = bir işte adam onu yendi, alt etti. Oğuzca ve Kıpçakça' (DLT III-391), yin- 'overcome'(CTD III-223), yen- 'to conquer someone' (EDPT 942), yen- 'no6e>fyıaiV(DTS 256), yen- - yen- - yifi-
'yenmek, mağlup etmek'(KTS318,323), yin- 'yenmek, yenilmek'(KK34b/3),
yin- 'yenmek, yenilmek' (TA 34b/3), (Kİ-), yin- 'yenmek, galip gelmek'
(İM96a/l), yenğ- 'yenmek, üst gelmek, Oğuzca ve Kıpçakça' (TZ 24b 1),
(MHN-), (NŞ-), yen- 'besiegen' (CC56-19, 21), (HŞ-), yen- (GL-292/7).
yubıla- 'ol anı yubıladı = o, ona hile etti, al etti. Bu Oğuz ve Kıpçak
dillerincedir. Bunu başka Türkler az kullanır ve hileye 'yapyup' derler, fiil
yapmazlar' (DLT III-327-328), yop- 'trickery, deceit'> yopila- (CTD III-
230), yobıla- 'deceive' < yab yob 'deceit' (EDPT 878), yubıla- 'oÖMaHbiBaTt'
min şekillerinde karşımıza çıkmaktadır.
2. DLT'deki özle kelimesi kelime içinde z>y değişmesi ile Kıpçak
eserlerinde öyle şeklindedir.
3. Ökil 'çok' anlamındaki Kıpçakça kaydıyla verilen kelime diğer Kıpçak
sözlük ve eserlerinde üküş ~ öküş şekilleriyle görülmektedir.
4. Ayığ ~ adığ kelimesi son seste /ğ/ düşmesi ile (İbni-Mühennâ Lügati
hariç), diğer Kıpçak eser ve sözlüklerinde ayu şeklindedir. İği sesinin
düşmesi son seste yuvarlaklaşmaya neden olmuştur. Aynı anlamdaki aba
kelimesi ise sadece DLT'de görülmektedir.
Page 11
DİVANÜ LÜGATİ T-TÜRK'TE KIPÇAKÇA KAYDIYLA VERİLEN
89
KELİMELER
5. DLTde diğer şekillerin yanı sıra cincü şeklinde Kıpçakça kaydıyla
verilen kelime diğer Kıpçak sözlük ve eserlerinde inçü ~ incü ve önseste
ünsüz türemesiyle yinçü ~ yincü şekillerinde de görülebilmektedir. /C/'li
kullanım Divana ait bir özellik olarak karşımıza çıkmaktadır.
6. DLT dizininde Kıpçakça kaydıyla verilen yal- 'yanmak' fiili diğer
Kıpçak sözlük ve eserlerinde dönüşlü çatı ekiyle yan- 'yanmak' şeklinde
görülmektedir. Yal- şekli Divana ait bir özellik olmalıdır.
7. Sadece DLT'de geçen ve Kıpçaklara ait olduğu bildirilen yemşen
kelimesi diğer Kıpçak sözlük ve eserlerinde aynı kökten yimiş şeklinde
varlığını sürdürmektedir.
8. Kat kelimesi Kıpçak sözlük ve eserlerinde DLT'deki 'bir çeşit meyve'
anlamıyla değil 'yan, huzur, nezd' anlamlarıyla bulunmaktadır.
9. Susğak, alığ ökil, aba, •sulak; çufğa, kat, yemşen, ketü, koru, yanluk,
yayğuk ~ yazğuk, katlan-(krş.kat), yubıla-, kuzğır-, kelimeleri sadece
DLT'de geçmekte diğer Kıpçak eserlerinde görülmemektedir.
10. Cuğdu ve yawlak kelimeleri ise sadece birer eserde karşımıza
çıkmaktadır.
11. Sulak kelimesi CTD'de suğnak, çufğa kelimesi çuwğa, cincü kelimesi
yincü, yobıla- fiili ise yopila- şekillerinde DLT'den farklı okuyuşla ele
alınmışlardır.
Kaynaklar ve kısaltmalar
BM: Kitâbu Bulgatü'l-Miiştâk Fî Lügati't-Türk ve'l-Kıfçak, Ananiasz
Zajackowski, Vocabulaire arabe-Kiptchak de l'epoque de l'etat
Mamelouk. Bulgat al Muştaq fi lügat al-Turk wa'l-Qifzak, 1-ere partie, Le
Noam, Prace Orientalistryczney, Zaklad Orientalistyki Polskiej Akademii
Nauk Warzawa 1958.
Brockelman, C,
Osttiirkische Grammatik der lslamischen Littercıtur—
Sprachen Mittelasiens, Leiden 1954.
CC: Türkischer Wortiııdex Codex Cumanicus, Gr0nbech,K, Kopenhagen,
1942.
CTD: Compendium of the Turkic Dialects, James Kelly, Robert Dankoff,
Harvard 1982-1985.
DLT: Divanü Lügati't Tiirk Tercümesi, Atalay, Besim, C.I-IV. TDK Yay.
Ankara 1985.
DM: Ed-Dürretü'l-Mudiyye Fi'l-Liigati't-Tiirkiyye, Ananiasz Zajackovvski,
'Chapitres choisis du vocabulaire arabe-Kiptchak ad-Durrat al Mudi'a fî—I—
Page 12
90
FUNDA TOPRAK
lügat at turkiyya (I-Rocznik Orientalistryczney XXIX/I, s.39-98, Warszawa
1965), D- Rocznik Orientalistryczney, XXIX/II, s.67-116, Warszawa
1965), III- Rocznik Orientalistryczney, XXXI/I, Warszawa 1968.
EDPT: Clauson, G, An Etymological Dictionary Pre-Thirteenth Century
Turkısh, Oxford University Pres. 1972.
Erdal, Marcel, Old Turkic Word Formation A Functional Approach to the
Lexicon,Vol.n, Wiesbaden 1991.
Gabain, A. M, Eski Türkçenin Grameri, (Çev. M. Akalın), Ankaral988.
GL: Seyf-i Sariyi, Gülistan Tercümesi, Karamanlıoğlu, Ali Fehmi, TDK
Yay., Ankara 1989.
HŞ: Najstarsza Wersja Turecka Husrav u Şirin Qutba, Ananiasz
Zajackowski, Warszawa, 1961.
İH: El-İdrâk Haşiyesi, Veled İzbudak ,TDK Yay. İstanbul 1936.
İM: İrşâdü7Mülükve's Selâtin, R.Toparlı, TDK Yay. Ankara 1992.
Kİ: Kitâb al İdrâkli Lisân al Atrâk, Ahmet Caferoğlu,, İstanbul, 1931
KK: El Kavaninü'l Külliye li Zabtı'l-Lugati't-Türkiyye, R.Toparlı, N. Yanık,
S.Çöğenli, Türk Dil Kurumu Yay., Ankara 2001.
KTS: Kıpçak Türkçesi Sözlüğü, R.Toparlı, H.Vural, R.Karaatlı, TDK Yay.
Ankara 2003.
MHN: İbni-Mühennâ Lügati, Abdullah Battal, TDK Yay. Ankara 1988.
NŞ: Kitâb fi İlm an-Nuşşâb, Kurtuluş Öztopçu, Türk Dilleri Araştırmaları
Dizisi: 34, İstanbul 2002.
TA: Kitâb-ı Mecmû-ı Terciimân-ı Türkî ve Acemî ve Mugalî, R.Toparlı, N.
Yanık, S. Çöğenli, Türk Dil Kurumu Yay. Ankara 2000.
TZ: Et-Tuhfetü'z-Zekiyye fi'l Lugati'-t Türkiyye, Besim Atalay, Türk Dil
Kurumu Yay. İstanbul 1945.
